Кемеңгер келбеті

Мәлік аға Омаровтың есімін Ұлытау-Жезқазған өңірінің жұртшылығына таныстырып жату артық. Өйткені, мысты өлкенің жасы да, жасамышы да оны жақсы таниды.

Ол саналы ғұмырын қазақ елінің келешегіне, өндірісінің өрге басуына жұмсаған, оның ішінде өзі туып-өскен Ұлытау–Жезқазған өңірінің көркейіп, гүлденуі жолында маңдай терін төккен ірі тұлға.

Бүгінгі әңгімеміз – ел сыйлаған, бүгінгі күні де есімі ерекше құрметпен аталып отыратын кемеңгер келбеті туралы болмақ.

Өзге емес, өзі айтады

5-наурыз – Мәлік ағаның туған күні. Биыл аға 90-ның төріне шығады. Осы тоқсан жылдық торқалы той қарсаңында Мәлік Омарұлының «Дүрия дүние тербелісі» атты ғұмырнамалық кітабы жарық көрді. Кітапта Мәлік аға өзінің өткен өмір жолдарын тартымды етіп баяндаған екен. Әңгімені де ағаның өзінің айтқандарымен бастағанды жөн көрдік.

Дүрия дүниеге келген әр пенде баласының маңдайына біткен өз тағдыр-талайы бар. Одан қашса құтыла алмайды. Сондықтан тіршілік иесінің болған мен болатынның бәрін мойындап, иыққа түсер салмақты қасқая тұрып көтеруіне тура келеді.

Сексен төрт жыл ғұмыр кешкен уақыт үстінде менің де небір тербелістерді бастан өткергенім талассыз. Бұл тербелістердің аясында толағай қуаныштар да, батпандай ауырлықтар да жатқан болатын. Міне, сонда асқанға тасымай, батқанға жасымай алға асқанымды және айналама «әйкәпір» атанбағанымды қуаныш көремін. Бәлкім, пенделікпен жасаған қателіктерім кездескен шығар, солай бола тұра дүниеауи тұрғыдан алғанда тарға кептеліп, барға көпірмегеніме иланыңыздар.

Қасиетті Хадисте былай дейді:

«Пайғамбар ғалайһыссалам Мүнзір Ашғажға:

– Сенде Алла тағала жақсы көретін екі жақсы сипат бар. Олар жұмсақтық пен байыптылық, — дегенде, Мүнзір Ашғаж:

– Я расулалла! Бұл көркем мінездерді мен таптым ба? Немесе Алла мені бұл көркем мінездермен жаратты ма? – дейді.

Сонда хазрет пайғамбарымыз:

– Алла тағала сені бұл көркем мінездеріңмен жаратты, – деген екен.

Мүнзір Ашғаж:

– Алхамдүліллаһ, Алла тағалаға сансыз шүкір, мені Алла пайғамбар сүйген екі сипатта жаратқан екен, – депті».

Иә, біз, адамзат баласы, жарық дүниенің есігін ашқанда тап-таза, нәп-нәзік қалпымызды сақтаймыз да, содан әріде ыстыққа күйе, суыққа тоңа, кей жағдайда батпаққа малшына жүріп құрсақта жаратылған шағымыздағы мөлдірлікті жоғалтып аламыз. Сөйтіп, тағдыр-талайдың ықтиярын мойындап, пенделік ырғақтың аужайын қаусырмалай тірлік кешеміз. Осылай жүріп шалынамыз, құлаймыз, тіпті жылаймыз да, дегенмен жер бауырлай жатып қалмаймыз. Өйткені, біздің тек қана алға жылжуымыз керек, құтымыз қашса да құбылаға бет бұрғанға шейін тырбаңымызды үзіп алмауға мүдделіміз. Бір сөзбен айтқанда өмір дегенің осы – қозғалыстардың нақ өзегі. Ендігі жерде оны жаңарту мен жаңғырту тағдыр иесі – сенің қолыңда. Көп-көрім болсаң көсегеңді көгертесің, өл де ғана бар болсаң өлімшіліктің өкпесін қабындырып тынасың. Ал, өкпе қабынды дегенше өзегің үзілді дей бер.

Бірақ, бізде үзілу аз да, үздігу көп. Болашағына жетуге үздігу, әрине. Мен осыған қуанамын. Шырай мен шуаққа кенелер ұрпақ өскен сайын күндеріміз нұрланып, заманымыз жасампаздықтың жарқындығына кенеле түсуде. Бұл – нағыз жеңіс бастауы екені даусыз.

Шын мәнінде пендешілікті кім жеңе алады? Адамгершілігі асқан жан ғана жеңеді. Оған айта берсең мысал да жетерлік. Соның бір-екеуіне тоқтала кетейін.

Ұлытау өңірінде ғұмыр кешкен Сарт атамыз Бағаналының үлкен үйін Мейрамбайға беріпті. Әкесінің бұл шешіміне риза болмаған Тоқпанбай сонда жанжал шығарып, қазіргі Жезқазған қаласының маңында отырған Бекболаттардың арасына көшіп кетіпті. Сарт аруақты әрі қасиетті кісі еді дейді, бұрынғының адамдары. Көп ұзамай Қоқандармен соғыста Тоқпанбай қаза тауыпты. Осыдан кейін Сарт әлдекімдерге назаланған кездерінде бір жерін пышақпен тіліп жібереді екен. Сонда назасы оқ болып тимей, қанмен бірге шығатын болса керек.

Және бір оқиға: патша заманында қызмет еткен Сандыбайдың Ердені «халықтан арыз көп түсті» деген желеумен Есенғабыл батырды тергеуге шақыртыпты. Ерденнің анасы ақылды әйел екен: «Шырағым, батырды әурелеп қайтесің, шақырма» дегенінде баласы айтқанына көнбепті. Шақыру қайталана берген соң және жазалаймын деген қатаңдықты естігенде қаны басына шапқан Есенғабыл ел болысының ауылына ашу қыса жетіпті. Бірақ, ол табалдырықтан аттаған сәтте төрде отырған Ерден орнынан атып тұрып, батырға қос қолдап сәлем беріп, төрге шығарып, тай сойып сыйлап, шығарып салыпты. Қонақ кеткеннен кейін анасы «Шырағым, айтқаныма болмай шақырып едің, сенің не істейтініңді біліп, қамзолыңды түйрегішпен көрпеге түйреп қойып ем, әні туырлықта қадалып тұр, не болды? Ұрсудың орнына, сыйлап жібердің ғой», – дегенде, Ерден: «Қайтейін, оның қаршығасы есіктен кіріп келгенде біздің жыланымыз кебеженің астына кіріп кетті ғой», – депті.

Міне, осылардың өзі-ақ адамда пендешілікті жеңе білер ерік-жігер боларын, оны тек дұрыс пайдалана білу керек екенін дәлелдеп береді.

Мен бүкіл саналы өмірімді Жезқазған аймағындағы геология саласын дамытуға арнаппын. Жеткен жетістіктерім де жетерлік, әттең-ай деген тұстарым да баршылық. Сөйткенмен де тап қазір «өміріңді қайта бастауға мүмкіндік туып жатса не істер едің?» деген сұраққа «осы жолды жүріп өтер едім» деп жауап қатарым сөзсіз. Олай болатыны, адамға тіршілікке бір ғана мүмкіндік берілсе, мен оны пайдаланып қойдым және ол жол жақсы ма, жаман ба, оны ешкім бұза алмайды. Өйткені, маған қатысты ғұмырға ешкімнің жөн сілтеуге құқы жоқ. Осыдан барып тірлік атты айдынға түсірген қайық ескегін алға қарай есе берерім және даусыз.

Құдайға шүкір, есейдім, жоғарғы оқу орнын бітіріп мамандық алдым, ең бастысы шаңырақ көтеріп, ақар-шақар отбасының отағасысы атандым. Тағдыр Жезқазғанда жолықтырған жарым Ғалия бес баланы өмірге әкеліп, мені шексіз бақытқа кенелтті. Семейдегі Жарма ауданына қарасты Ақжал кентінің тумасы жездесінің біздің жаққа жұмысқа ауысуына байланысты Жезқазғанға келіп, мектептің сегізінші класында оқып жүр екен. Мен оныншы класта оқитынмын. Танысып, көп өтпей достасып кеттік. Бірақ, біздің аралас-құраластығымыз ұзаққа созылмады, Ғалияның жездесі жұмысын тағы ауыстырып, олар басқа жаққа көшіп кетті де, сырттай ғана хабарласуға мұрсатымыз болды. Кейінде, аяғымды кестіріп ауруханада жатқанымда, жағдайымды естіп келген екен, содан біз сезім атты ғажайыпты мойындап, артынан табысып тындық. Гүлнар, Шырын, Гауһар, Махмұт, Жібек атты алтын асықтарым шаңырағымды шаттыққа бөледі. Егер бақыт дегенің бар болса тап осындай-ақ болар!

Өнегелі өмірбаян

Сөз реті келіп тұрғанда Мәлік аға Омаровтың өмірбаянына тоқтала кеткеннің де артықтығы болмас. Ол 1935 жылдың 5-наурызы күні Ұлытау ауданы «Бостандық» колхозында дүниеге келіпті. 1943 жылы Жезқазған кенішіндегі 7-мектептің табалдырығын аттап, оны 1953 жылы бітіріп шығып, Алматыдағы тау-кен институтының геология факультетіне оқуға түсті. Оны 1958 жылы пайдалы қазбалар кен орындарының геологиясы және оны іздеу мамандығы бойынша бітіріп, Жезқазғандағы геологиялық барлау экспедициясына келіп жұмысқа орналасты. Экспедицияда аға коллектор, кіші геолог, геолог, еңбек және айлық бөлімінің бастығы, бастықтың орынбасары сынды қызметтерден сатылап өтіп, соңғы 16 жылда бас инженер болды. Осы салада 37 жыл еңбек етті. 1995 жылы «Госгортехнадзордың» Жезқазған облыстық инспекциясына бас геолог болып жұмысқа тұрып, 11 жылдан кейін «Қазақмысқа» бас директордың геология жөніндегі кеңесшісі болып орналасты. Өмірінің 58 жылын Жезқазғанның геологиясын зертеуге жұмсады. 1975 жылы В.И.Ленин атындағы қазақ политехникалық университетінде өндірісті ұйымдастырушылар факультетін бітірді. 1985 жылы Москвада КСРО геология министрлігінде мекеме бастықтары үшін ұйымдастырылған 4 айлық оқуды бітірді.

Саналы ғұмырын өңірдің геологиялық барлау жұмыстарына арнап, жаңа кен орындарының ашылуына өзінің азды-көпті үлесін қосқан Мәлік Омарұлының келесі еңбектері ескерусіз қалған жоқ. 1970 жылы КСРО Жоғарғы кеңесінің Президиумы «В.И.Лениннің туғанына 100 жыл толуына орай ерен еңбегі үшін» мерекелік медалімен, 1980 жылы 28 тамызда КСРО геология министрі «Кен барлау ісінің үздігі» төсбелгісімен марапаттады. 2007 жылы «Қазақстан мемлекеттік тау техникалық қадағалау мекемесіне 85 жыл» мерекелік белгісімен, Қазақ Республикасының Президентінің Жарлығымен «Жеңістің 65, 70 жылдық және Тәуелсіздіктің 20 жылдық» мерекелік медалдарымен марапатталды. 2014 жылдың 13 маусымында «Жезқазған қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді.

«Қазақмыста» кеңесші болған жұмыстары бағаланып, Қазақстан Республикасы Инвестициялар және Даму министрлігі 8.07.2016 жылы «Еңбек ардагері» медалін, ал 5.12.2016 жылы Президент Жарлығымен «Құрмет» орденімен марапаттады.

Жезқазған жеріндегі ізгілікті іздер

Әңгімеміздің әлқиссасын айтқан «Дүрия дүние тербелісі» кітабында Мәлік аға өзінің Жезқазған жерінде қалдырған ізгілікті іздері жайлы да кеңінен толғаған екен. Енді содан үзінді келтірейік.

1953 жылдың қыркүйегінен 1958 жылдың шілдесіне дейін Алматының тау-кен институтының геологиялық барлау факультетінде оқып, кен орындарын іздеу және барлау мамандығын алып шықтым. Жұмысқа Жезқазған барлау экспедициясының бірінші участогіне аға коллектор болып орналастым, министрліктің берген жолдамасында қызмет дәрежесі инженер-геолог болатын, соған орай бір жылдан кейін геолог болып ауыстым. Ол уақытта орталық Жезқазғанда үш участок жұмыс істейтін. Оларда 45 бұрғылау бригадасы болатын. Бірінші участоктің үлкен геологы Уәлиолла Есентаев менің жұмысты үйреніп кетуіме көп көмегін тигізді. Әлмағанбет Смайылов пен А.Г.Селлер керндегі минералдарды қатесіз анықтауды үйретті. Ол уақытта Жезқазған экспедициясына жұмысқа орналасу өте қиын болатын, Қ.И.Сәтбаевтың ұйымдастырған, оның қамқорлығындағы ұжымға келем деушілер өте көп болатын. Сол жылы Жезқазған экспедициясына жеті маман келдік, төртеуі – мен, Мұзараф, Еркеш, Максим КазГМИ-ден, ал үшеуі КазГУ-ден. Біздер Жезқазған қалашығында қалдық, ал ішінде Болат Айтқожаев бар қалған үшеуі Жездідегі партияға орналасты. Менің маман болуыма Уәлидің қосқан үлесі өте зор болды. 1956 жылы бірінші өндірістік практикаға келгенде геолог болып жұмыс істей аламын ба, әлде жоқ па деген мәселе тұрып еді, сол сұрақты шешуде менімен өзі бірге жүріп, жұмыс барысын түсіндіріп, геолог болуға шамамның келетініне сенім білдірген сол Уәли. Оқуды бітіріп келгеннен кейін де Уәли маған деген қамқорлығын азайтқан жоқ, әрдайым көмектесіп, қызметімнің жоғарылауына ықпал жасауда болды. Бір жыл өткеннен кейін, бірге келген жігіттердің бәрінен кейін инженер-геолог қызметіне ауыстырды.

Жезқазғанда кен қорын есептеудің басты талқысы өткелі жатқан, соған дайындық жұмыстары басталып, мен соны өткізетін топқа ендім. Сол кезде Ш.Есенов маған Жезқазған кен орнының 10000-дық масштабтағы картасына өзгерістер жасауды тапсырды, «егер картаға 10 пайыз өзгерту жасасаң, сол картаның авторы боласың» дегенді қадай айтты. Мен бұрғыланған төрт мыңнан артық скважиналардың разрездеріне толықтырулар жасап, олардың бірі мен бірінің байланыстарын тексеріп, қор санау жұмысының бастамасын бітіріп, мінездемелік толтыруға кірісіп, оны да тез және ойдағыдай атқарып шықтым. «Картаға біраз өзгерістер кіргізіп жасаған Омаров» деп жазып та қойдым, бірақ заң бойынша олай істеуге болмайды екен. Оны Қарағандыдан келген басқарманың бас геологы И. В.Орлов пен геолог О.В.Иванов айтып, авторларын жаздырды.

Санау жұмысына бүкіл Қазақстаннан мамандар шақырылып, барлығы 150 шамалас кісі жұмысқа кірістік. Бұл топты осы уақытта Қазақ КСР-нің геология және жер байлығын қорғау министрі болған Ш.Есенов басқарып, ал оның орынбасары болып Қазақстан Ғылым Академиясының ИГН-і мыс лабороториясының бастығы, академияның корреспондент-мүшесі С.Н.Сейфуллин тағайындалды. Қызметтік шартқа сәйкес Жезқазған аймағы жеті ауданға бөлінді. Олар:

1. Златоуст-Беловский – басқарушы Голоднова Н.Б.

2. Покро-Север – басқарушы Мычник Г.Б.

3. Покро-Ю.З. – басқарушы Есентаев У.Е.

4. Кресто – басқарушы геология-қазба байлықтары ғылымының кандидаты Нұралин Н. Н.

5. Ақши-Спасск – басқарушы Аханов М.А.

6. Анненский басқарушы – мен.

7. Жыланды тобы – басқарушы Бакарасов Е.В.

Міне, осы топтар өте жақсы әрі сапалы жұмыс жүргізіп, қорытындысында топ бастықтарына министр алғысы жарияланды», деп жазыпты аға өз естелігінде.

Осы бір орайлы тұста Мәлік Омарұлының 1981 жылы жапан далада, Қ.И.Сәтбаевтың 1932 жылы болжаған жерінен Жаман-Айбат кен орнын ашып, онда 1994 жылға дейін барлау жұмысын жүргізгенін де айта кету ләзім. Қазір ол жерде «Жомарт» кеніші жұмыс істеуде. Бұл да дара тұлғаның Жезқазған жеріндегі ізгілікті іздерінің бірі.

Ізтай Белгібайұлы.