​Аңыз адам

«Күркіреп күндей өтті ғой соғыс»,-деп ақын Қасым Аманжолов жырлағандай, Ұлы Отан Соғысы өртінің өшкеніне биыл 80 жыл толды. Ұлы Жеңіс бізге оңайлықпен келген жоқ. Бұл соғысқа Қазақстандағы әр отбасынан ер азаматтар қатысты. Жүздеген мың адам қолына қару алып от кешті. Ел басына күн туған осы шақта қаншама өрімдей жас өз еркімен майданға аттанды. Солардың бірі «Байқоңыр» ауылының тумасы Әкбар Аманжолов еді.

Жастайынан отансүйгіштікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке баулып өсірген ата-ананың тәрбиесі Әбекеңнің өмірлік ұстанымы болды. Ауыл сыртындағы төбе басына жиналған қариялардың ортасына әкесімен ілесіп барған кішкентай Әкбар қазақ тарихы туралы талай қызықты әңгімелер естіді. Көкірегі ояу қарттар ел қорғаған батырлардың жоңғармен соғысын, туған жерді басқыншы жаудан азат етудегі ерлігінен сыр шертетін. Мұның бәрі бала Әкбар үшін тәрбиелік мәні бар үлкен сабақ болды.

Кешегі зұлмат жылдардағы өмір тауқыметі, ашаршылық Әкбарды кіші ағасы Қали екеуін Қарсақбайдағы жетім балалар үйіне тапсыруға мәжбүрлейді. Бірақ мұнда да жағдай мәз емес еді, бір-екі айдан соң аштықтан ісінген Әкбар Қарсақбайдан Байқоңырға жүретін жүк пойызына отырып үйіне қашып барады. Тірі өлік болып келген Әкбарды көріп анасы мен ағалары зәрелері ұшып кетеді, келесі күні барып Қалиды да алып келеді. Ол жақтағы адам шошырлық жәйттер, қорқып-үрку әсер еткен болуы керек Әкбар өз бойынан ерекше қасиеттердің пайда болғанын байқайды. Ол иісті жақсы сезініп, металдарды жұмулы көзбен қандай металл екенін иісінен анықтайтын. Есте сақтау, есту қабілеті де зор болды. Әсіресе көзінің көру қабілеті айрықша жақсарды.

Алдағы өмірінің қиын-қыстау сәттерінде бойындағы осы қасиеттері Әбекеңді талай өмір мен өлім айқасқан тар жол, тайғақ кешулерден алып шықса, бейбіт заманда «сатқын» атанып қор болған кезінде білікті маман болып атақ-абыройға жетуіне көмектесті. Ұлытауда мектеп қабырғасында 8 жылдық білім алған Әбекең Қарсақбайда ашылған Фабрика-Завод мектебіне оқуға жіберіледі.

Алты айлық курсты металлург мамандығы бойынша тәмамдаған жастарды енді тәжірибе алмасу үшін Мәскеу қаласына жіберетін болады. Мәскеуді көреміз деп жастардың қуанышында шек болмайды. 1941 жылғы мамыр айындағы гүлге оранған Мәскеуді көргенде бұрын-соңды үлкен қала көрмеген балалар «пейіштің» есігін ашқандай болады. Зауытпен танысып, жұмыс арасында қаланы еркін аралап, саябақтардағы биге барып шат-шадыман жүрген жастардың қуаныштары ұзаққа бармады. Келгендеріне бір ай енді болғанда соғыс өрті бұрқ ете қалды.

Тұтқиылдан бас салған қаніпезер жауға деген өшпенділік, Отанға деген сүйіспеншілік жастардың жүректерін кернеді. Қалайда Отанды қорғау керек, бейбіт елдің тыныштығын бұзған жауыздар сазайын тарту керек деген бір-ақ мақсат ойларында болады. Сол жерде Әкбар жерлестеріне өздері тұратын Дзержинский ауданының әскери комиссариатына барып тіркелуге ұсыныс жасайды. Келесі күні 13 жігіт «біз зауыт жұмыскерлеріміз, жасымыз 18-де. Отанымызды қорғаймыз, бізді әскер қатарына алыңыздар» деп өтініш жазады.

Шақырту көп күттірген жоқ. Әкбар жолдастарымен алғашында жергілікті халықпен бірге танкке қарсы орлар қазумен айналысып, кейін барлаушылар батальонына жіберіледі. Бөлім командирі болып тағайындалған Әкбар қасына 3-4 солдат алып жиі-жиі барлауға шығатын. Осындай барлау кезінде Әбекеңнің иіс сезгіштігі де көмектеспей қалған жоқ. «Бірде алдымыздан түтін иісі сезілді, бірақ махорка емес, бөтен иіс, орманнан шыға бере бөтен дауыстар естіліп, немістер екенін анықтадық. Осылай талай рет барлауға сәтті шығып, біздің әскери бөлімдердің маңызды ұрыстарды жеңіспен аяқтауына көмегіміз тиді», – дейтін Әбекең көзі тірісінде.

Бірде әскери бөлім орналасқан жерге жоғарғы қолбасшы келеді, жауынгерлерді сапқа тұрғызып дивизияға «гвардия» атағы берілгенін айтып құттықтайды. Батальон командирі: «Сержант Аманжолов, саптан шық»- деп бұйырады. Саптан шыққан Әкбарға «бұл бала шын барлаушы ма», деп таңданады келген командирлер. «Тап солай. Ол бірнеше рет барлаудан құнды мәліметтер әкелді. Бала да болса сезімтал» деген жауапқа риза болған үлкен қолбасшы: «Жарайсың ұлым, қызметіңе рақмет», – деп ұзын баулы командир сағатын сыйға тартады. Осыдан он үш жыл өткенде киножурналдан көріп Әбекең ол кісінің Маршал Жуков екенін біледі.

Қоршаудан бір шығып, бір түсіп, текетірес соғыспен жүргенде, немістер зеңбіректен атқылап, Әкбардың бөлімшесі қатты қырғынға ұшырайды. Бұл қанды қырғыннан аман қалып ессіз жатқанда, тұтқынға түседі.

Осылайша Мәскеуді қорғамақшы болған еріктілер жасағының солдаты Әкбар Аманжоловтың майдан жолы аяқталады. Тұтқындағы азапты өмірі Әкбар ақсақал үшін бір тарих. Тұтқыннан қашпақ болған бірнеше әрекеті сәтсіз аяқталады. Бірнеше рет өліммен бетпе-бет кездеседі. Бірде қолға түскен қашқындарға қосып атпақшы болып тұрғанда неміс офицері келіп Әкбарды саптан шығарып, жас екенін көріп «кет» деп құйрыққа бір тебеді. Ажалсыз деген осы.

Әкбардың қиын-қыстау жерден жол тауып, өлім аузынан сытылып кеткен кезі аз емес. Бірде бұрын монша болған бір үйге пеш салу керек болады. Немістер тұтқындардан араларыңда пешші бар ма деп сұрап, ешкім үндемегесін Әкбар алға шығады. Немістер сенімсіздікпен қарап, білмесең атып тастаймыз деп күледі. Алайда пеш ойдағыдай болып кәдеге асады. Немістер Әкбардың еңбекқорлығын ұнатады. Керісінше, мұндай адамдар сатқын полицайларға ұнамайтын, «Сталиннің бөлтірігі» деп жек көретін. Бірде Әкбар осы полицайлардан аяусыз таяқ жейді. Өлімші болған Әкбарды әйелдер өз барагына жасырып емдеп, өмірге қайта оралады. Осылай қатты қиналып жүрген шақта немістер тұтқындарды орыстың Бостандық Армиясы қатарына кіруге шақырады. «Совет Одағы үшін сендер сатқынсыңдар, коммунистердің азабынан құтылудың жолы осы» деп үгіттейді. «Кім бетіме жылы қараса, соған Құдайдай сенген жаспын, орыстың Бостандық Армиясына кіруім сол білместіктің салдары еді»-деп еске алады Әбекең бір естелігінде. Кейін НКВД тергеушілерінен де жасырмай, өз жағымызға қарай оқ атпағанын айтады. Керісінше партизандармен астыртын байланыста болғанын немістер сезіп қалып, Әкбардың батальонын таратып жібереді. Францияға, жұмысшы батальонына жібереді. Серігі М.Никулов екеуі қашпақшы болғанда тағы қолға түсіп, Батыс Германияға әкеледі. Екеуін көп тергемей ату жазасына бұйырады. Ажал құрығынан Әбекең бұл жолы да құтылады. Тергеуші офицерлермен болған орыс эмигранты Әкбардың жолдасының туысқаны болып шығады. Власовшы солдаттар жатқан баракқа кіргізеді, көп ұзамай американдық солдаттар Дахау деген лагерьге әкеледі. Киіндіріп, тамақтандырып, Латын Америкасына өтуге үгіттейді. Алайда Әкбар бір топ жолдастарымен Отанымызға қайтамыз деп шешеді. Үгітке көнбегендерді 1946 жылдың ақпан айында өзіміз жаққа тапсырады.

Елім деп соққан Әкбардың қуанышы ұзаққа бармады. Бұлар мінген эшалон түнделетіп жүрді, күндіз вокзалдан алыс тоқтайды. Ешкімді сыртқа шығармайды, шығысқа қарай келе жатқандарын сезеді. Петропавл қаласына келгенде пойыз вокзалға таяу тоқтайды. Перронда көп адамдарды, оның ішінде қазақтарды көреді. Вагонға тақау қол созып қайыр сұрап жүрген кемпірді көріп, аяп, бәтеңкесіне кепкен нан салып тесіктен лақтырады. «Шешей, алыңыз», – деп айқайлайды. Шошып кеткен кемпір: «Бұлар біздің адамдар ғой» деп айқай салады. Сол-ақ екен жолаушылар туысқандарын шақырып лап береді. Солдаттар әуеге оқ атып әзер тоқтатады. Біраз жүргесін пойыз тоқтап, Әкбарды штаб вагонға алып келеді. Айқайлап әскери құпияны аштың, атыласың деген офицерге Әкбар тайсалмай жауап береді. «Туған жердің топырағында өлсем ризамын, ал кемпірді аядым, мүмкін менің анам солай жүрген шығар», – дейді. Енді тәртіп бұзсаң атыласың деген ескертумен бұл жолы да өлімнен аман қалады.

Қиыр Шығыстағы Әбекеңнің айдаудағы екінші өмірі «Штурмовой» алтын кен орнында басталады. Әкбардың әрі жас, әрі бойындағы жігерін байқап, басшылар 50 адамға жауапты бригадир етіп тағайындайды. Жұмыстары құм шайып, алтын өндіру екен. Күн суық, өне бойы сумен жұмыс істегендіктен киімдеріне мұз қатып, қияметті бастан кешеді. Жоспарды бірнеше есе асыра орындап көзге түседі. Геологиялық барлау мекемесінде прораб болып жұмыс істейді. Өндірістік база меңгерушісінің орынбасары боп жүргенде, 1950 жылы қоғам мүлкін ұрлады деген жаламен 7 жылға сотталады. Лагерь зауытында фрезердің үйренушісі болып жүріп, бұл мамандықтың қыр-сырын біліп алады. Әкбардың тыңғылықты жұмысына риза болып, шартты мезгілін қысқартатын болады. «Катерпиллер» тракторының тісті доңғалақтарын жөндеуде жоспарды үнемі асыра орындағаны үшін 3 жылда бостандыққа шығып, зауыт жанынан 1 бөлмелі пәтер беріледі.

Әкбар түрмеден босаған жылы амнистия болып, көп әйелдер бостандыққа шығады. Тағдырдың жазуымен поляк қызы Еленаға кездесіп, қос жүрек табысып Колымада отбасын құрады. Алғашқы екі қыздары сол жақта өмірге келеді. Елдегі анасы Алтын баласы Әкбардан «хабарсыз кетті» деген қағаз алған болатын. Бес ұлы соғыстан аман келген ана Әкбардың тірі екенін естігенде, қуанышында шек болмады. Алты ұлын аман көру бақыты бұйырған не деген бақытты ана десеңізші.

Қуғын-сүргіннен аман келсе де, Әбекеңді құшақ жая қарсы алған ешкім бола қойған жоқ. Бұрынғы тұтқыннан кім қорықпасын. Жұмыс іздеп барған ескі танысының өзі бос орын жоқ деген желеумен бұрғышының көмекшісі болуды ұсынады. Техниканың тілін, металл өңдеу жұмысын жетік меңгерген Әбекең тез арада В.И.Штифанов басқаратын геологиялық экспедициясына дипломсыз-ақ аға механик болып бекітіледі. Экспедицияда еңбек ете жүріп еңбек өнімділігін арттыру, қалай барлаушылардың жұмысын жеңілдетем деген үнемі ізденісте жүреді. Соның арқасында 1975 жылға дейін 200-ден астам жаңалықтар мен рационизаторлық ұсыныстар енгізеді. Әбекеңнің көптеген ұсыныстарын конструкторлық бюроның ғалымдары өздері пайдаланып кетеді. Қаншама жаңалық ашса да өнертапқыш, рационализатор атағы берілмейді. Ол кездегі құйтырқы заң бойынша Отанын сатқандарға ешқандай атақ-дәреже берілмеуі керек екен. Тәңірі жар болып, Әбекеңнің өнертапқыштығы КСРО Ғылым Академиясының патент бөлімінің бастығы Н.Остроуховтың назарына ілігеді. Өндіріске қосқан қыруар пайдасы бар өнертапқышпен таныспақ болып Әбекеңді Мәскеуге шақырып, әңгімелеседі. Міне, сол сұхбаттан соң-ақ Әкбар ақсақалдың айы оңынан туды десе болады. Сол жылы «КСРО өнертапқышы» атағы беріліп, төсбелгімен марапатталды. Әбекең ойлап тапқан гидротіркеме ауыр бұрғылау станогын тасымалдауда тамаша нәтиже берді.

«Жаман Айбат» кен орнын ашуда Әбекеңнің жаңа әдіспен ойлап шығарған станогы бұрғылау қарқынын үдетіп, еңбек өнімділігін арттырды. Мәскеуден келген ғалымдар бұл жаңа әдістің тиімділігіне көздері жетті. Соның арқасында «Жаман Айбат» кен орны қысқа мерзімде пайдалануға берілді. Әкбар ақсақалдың өнертапқыштық еңбектері жоғары бағаланды. КСРО және Қазақстанның еңбегі сіңген өнертапқышы төсбелгілерімен, медальдармен марапатталды.

Еліне өлшеусіз еңбегі сіңіп, өндіріске қыруар пайда келтіріп жатса да, Әкбар ақсақалдың көңіліндегі түйткілі соңынан қалмай келе жатқан «атағы» еді. Көптен күткен «ақталсын» деген жауап Ұлы Жеңістің 50 жылдығына орай келді. Әскери комиссариат «Ұлы Отан соғысының ардагері» деген куәлік табыс етті және Сәтбаев қаласының соғыс ардагерлері кеңесіне мүше болды. Өмірінің 17 жылы азаппен өтсе де, өзінің жанкештілігінің, еңбекқорлығының арқасында бақытты өмірге қолы жетті. Сәтбаев қаласының Құрметті азаматы атанды. Бала күнгі серігі мандолинасын тастамай соғыс жылдарының әндерін сүйсіне орындап, қалалық мәдени іс-шараларға белсене ат салысты. Тынымсыз еңбегін үкімет жоғары бағалап, құрметке бөленді. Әр жыл сайын Жеңіс күні қала басшылары сый-сияпат жасады. Ұлдарын ұяға, қыздарын қияға қондырып, немере-шөбере сүйді.

Тағдыр Әкбар ақсақалды «мың өлтіріп, мың тірілтсе», соның өтеуі ретінде ұзақ ғұмыр сыйлады. Бәйбішесі Елена шешей екеуі жарты ғасырдан астам тату-тәтті өмір сүрді. Өткен өміріне ризашылық сезіммен Әкбар ақсақал 95 жасын ұрпақтарымен бірге тойлап, 2019 жылы дүниеден өтті. Келесі жылы Елена шешей де о дүниеге сапар шекті.

Жәми Тұрсынбаев,

«Қазақмыс» корпорациясы Ардагерлер кеңесінің мүшесі.

Сәтбаев қаласы.