ҚАҒИДАҒА АЙНАЛСА ЕКЕН...

Көпшілікке белгілі жайт мынау: соңғы жылдары халықтық салт-дәстүр жайлы айту, насихаттау, оны түрлі бас қосулардың тақырыбы ету бұрынғыдан кеңірек қолға алынуда. Себеп не? Қайсыбір әсіредіншілдер ғасырлар бойы дала жұртында қалыптасқан салт-дәстүрлерді мансұқ етіп, «бұл шариғатқа келмейді, бұл бидғат немесі ширк» деп байбаламдатып жататыны жалған емес. Ал, керісінше, дін десе кірпіше жиырылатын жандар шариғат шарттарынан бойын алшақтатып: «Бізге араб жұртының заңдарының қажеті шамалы, өзіміздің ұлттық салт-дәстүрлерімізді ұстанып жүрсек, ұтылмаймыз»,- деп жатады. Осы тұста қоғамда дін мен салт-дәстүр жайлы екі ұдай пікір қалыптасып, көзқарас та қақ жарылып жататыны жасырын емес.

Ислам діні – бір Аллаға сиынып, құлшылық етудің, Алла әмір еткен жолмен жүрудің жүйесі. Хакім Абай: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас»,- деп тегін айтпаған болар. Егер осы пікірге тоқтасақ, онда шариғат заңдары мен ұлттық ұстанымымыз болып саналатын салт-дәстүріміздің арасына қытай қорғанын тұрғызудың қажеті қанша?

Ислам – адам баласының дұрыс өмір сүруінің негізгі қағидалары қалыптасқан арна. Ол ойдан шығарылған дүние емес. Алланың үкімі. «Әрине, адам баласы азуда» дейтін аят («Ғалақ» сүресі) түскеннен бастап соңғы Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) қызметі басталды. Ал салт-дәстүріміз – сол Құран әмірлері мен Пайғамбарыздың сүннеттерін ұстанудан шыққан тұрмыстық ережелер. Ол бірер жылдың жемісі емес, ғасырлар бойы жасалған ереже. Демек, біздің «бұл сүннет» деп орындап жатқан қарекеттерімізді исламнан үркетіндер арабқа бойұрушылық деп қабылдағағаны ретсіз. Алланың бұйрығығ Пайғамбар сүннеті, ұлттық салт-дәстүр деген өзектес, тамырлас болып жатқан ұстанымдар. Бұны арабтар былай істейді деген ұғыммен шатыстырып алмаған жөн сияқты.

Бата беру салт-дәстүрімізге жататыны ақиқат. Ал осы бата сөзі — «Құран анасы» деп бағаланатын «Фатиха» сүресінің атауынан шығып тұрғаны белгілі.

Ер-азаматты отағасы деп сыйлап, оған отбасы тірлігінде басымдық берген халқымыздың отбасылық-этикалық ұстанымының шығу төркініне ой жіберіп көрелікші. «Бахара сүресінің: «Дегенмен еркектер әйелдерден бір саты жоғары үстемдікке ие. Осының бәрі Алланың құдыреті, данышпандығы арқылы орындалып жатады»,- деген 228-аят сөзінен шығып жатқанына кім дау айтады?

Қонақ күту, асының жақсысын, дәмдісін қонаққа беру – атамыз қазақтың байырғы салты. Осы салтты Пайғамбарыздың (с.ғ.с.): «Аллаға және ақыретке сенген адам қонаққа сый-құрмет көрсетсін»,- деген хадисінің халық қабылдаған нұсқасы деп айтпауға қақымыз бар ма?

Ислам дінін қабылдаған халқымыз шариғат заңын берік ұстанып, өмір сүру дағдысын, өмірлік ұстанымын, ереже-қағидаларын осы діннің негізінде қалыптастырған болса, осы ереже салт-дәстүрге айналып жатса, ислам ережелері мен ұлттық салт-дәстүріміздің арасындағы байланысты мансұқтауымыз жөнге келер қояр ма екен?

Салт-дәстүр жоқтан пайда болған нәрсе де емес немесе біздің заманның тәртібімен жалпыхалықтық референдум өткізіп, ортақ шешіммен қабылданған ресми ұйғарым да емес. Ол — ғасырлар жемісі, уақыт сүзгісінен өткен, ұлттық дүниетанымымыз бен өмір сүру философиясының алтын арқауына айналып кеткен бабалар қағидасы. Ол — тұтас елдің қабылдауына сіңіп, қағидат болып қалған халықтық заң.

Ақтоғайдың Қоңырат кеңшарында тұратын Өрімбала есімді шешеміздің Балқашқа жол жүріп бара жатқан баласына шөберек дорбаға салынып, ауызын буып: «Мынаны ана ұлға ала бар. Сыбағасы»,- деп тапсырып жатқанын көргенбіз. Май сіңген сары ала дорбаның ішінде — соғымнан қалған сүр ет. Бара жатқан жері – Балқаш. Ет салынған дорбаны алатын адам – немере туысқанымыз. «Ой, шешей-ау, қалаға барамыз да қайтамыз. Үй аралап жүруге уақыт бола ма? Мынандай ет олар да жоқ дейсің бе»,- деген баласына Өрімбала шешеміз: «Ештеңең де кетпейді. Мәшинеңмен зыр ете түсіп, апарып бер. Бұл еттен ол байып кетпейді, мен кедейленіп қалмаймын. Арадағы сый-құрмет қымбат, балам. Мен сияқты шешелерінен олар осындай сыбаға күтіп жүреді, қарағым»,- деді.

Сыбаға беру – сый құрмет жасаудың, шын қуантатын сыйлық жасаудың далалық үлгісі. Салт-дәстүріміз бе? Иә. Ал осы салт үлгісінің Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Бір-біріңе сыйлық жасаңдар. Сыйлық араларыңды жақындатады, сый-құрметтеріңді арттырады»,- деген мазмұндағы хадисімен өзектес емес деп кім айта алады?

Рас, мына бір жайттың мәнісін ашып алуымыз керек. Ислам шариғатын ұстану – араб жұрты не істесе соны ғана істеу, олар не кисе, қалай киінсе, соны кию, солай киіну керек деген сөз емес. Әр ұлттың шариғат талаптарынан туындайтын әдеп нормаларын өз ерекшеліктеріне қарай бейімдеп қолдануы деген болады. Ұлттық ерекшелік деген де осыдан шығатыны белгілі. Мәселен,әурет жерді сырт көзден жасырып жүру, бой тазалығын ұстау — Алладан бұйрық болып түскен әдеп нормалары. Ал әурет жерді жасырудың да әр ұлттың өзіне тән қалыптасқан әдебі бар. Қазақтың ұлттық киімдері осыған бейімделген. Қариясы қарқара, кимешек, кең пішілген көйлек, қамзол киген. Келіншектері де жасына лайық кимешек киіп, орамал тартқан, қыз баласы қос етек көйлек, ықшам қамзол, тақия, бөрік киген.

Сөз реті келіп тұрғанда айта кетейік, бойжеткен қыз шашын бір бұрым етіп өрсе, келін шашын қос бұрым етіп өрген. Отанасы болып отырған бәйбіше неше ұл, неше қызды дүниеге әкеліп, тәрбиелеп өсіргенін қос қолына тағылған білезік санымен білдіріп отырса, ал үй ішіне кіріп шығып жүрген қыз баланың айттырып қойған жерінің бар-жоғын құлағындағы сырғасынан тану деген тәртіптер — ұлттық салт-дәстүріміздің белгілері. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Қорыта келгенде айтарымыз, салт-дәстүр — имани өріс-өркеннің белгісі. Одан шошыну немесе дін мен салттың арасына тас қамал тұрғызу жөнсіз. «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар». Біз екеуін де білуіміз керек, мәнісін, тағылымын тануымыз қажет. Ал озығын бүгінгі тірлігіміздің тетігіне айналдыруымыз керек. Шошайған шаш, шолақ юбка, шұбар тіл, шошынды мінез ұшпаққа жеткізбейді.

Ғазиз Ештанаев,

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі