​СОТ ТӨРЕЛІГІ – ӘДІЛДІК КҮЗЕТІНДЕ

«Әділ және сатылмайтын сот-демократиялық және құқықтық мемлекеттің маңызды негізі. Қазіргі Қазақстанның басты жетістіктерінің бірі – соттар мен судьялардың формальды-заңды ғана емес, нақты тәуелсіздікке қол жеткізуі».

Н. Ә. Назарбаев

Еліміз Тәуелсіздік алып, егемендікке қол жеткізген 1991 жылдан кейін Қазақстан халқының құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын тәуелсіз сот жүйесі құрылды. Егемендік алғаннан кейін елдегі демократиялық процестердің дамуы заңдылық пен сот төрелігінің, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың сенімді кепілі болуға қабілетті сот жүйесін нығайтумен тығыз байланысты болды. Осы негізгі постулатты түсіну сот реформасының стратегиясын анықтауда бастапқы нүктеге айналды.

Сот төрелігі саласындағы қайта құрулардың басталуы 1991 жылғы 16 желтоқсанда «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Конституциялық заңның қабылдануымен байланысты, ол Қазақстан Республикасында мемлекеттік билікті оны заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидаты негізінде жүзеге асыруды жария етті. Бұл принциптер 1993 жылғы Конституцияда бекітілді, ол сот билігін ұйымдастырудың негізгі жолдарын бекітті. Сот саласы үшін бұл кезеңде 1992 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы», «Қазақстан Республикасындағы Конституциялық сот төрелігі ісі туралы», «Қазақстан Республикасының сот туралы» және басқа да заңдардың маңызы зор болды.

1993 жылғы қаңтарда қабылданған жаңа Конституция Қазақстанды демократиялық, зайырлы және біртұтас мемлекет, ал адамды, оның өмірін, бостандығы мен ажырағысыз құқықтарын – мемлекеттің ең жоғары құндылығы деп жариялады. Билікті бөлу қағидаты конституциялық деңгейде бекітілді және сот билігі өзінің мақсаты ретінде құқықтар мен бостандықтарды қорғауға, Конституцияның үстемдігін, заңдылық пен әділдікті қамтамасыз етуге ие, ол Қазақстанның Конституциясы, заңдары мен өзге де актілері, халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады деп жарияланды. Алғаш рет Конституция судьялардың тәуелсіздігін және олардың тек Конституция мен заңдарға бағынуын қамтамасыз етті.

1994 жылғы 12 ақпанда Президенттің қаулысымен Құқықтық реформаның алғашқы мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Бұл мемлекеттің құқықтық, оның ішінде сот жүйесін реформалаудың жаңа кезеңі болды, ол әлемдік тәжірибе сынақтан өткізген тәжірибені ескере отырып, демократия, нарықтық экономика, гуманизм және әлеуметтік әділеттілік қағидаттары негізінде Қазақстанның сапалы жаңа, шынайы құқықтық жүйесін құру мақсатын көздеді. Алайда, республикада құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының көптеген ережелері конституциялық реформа жүргізуді талап етті деген түсінік болды. Нәтижесінде 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда мемлекеттік бағдарламаның неғұрлым қағидатты ережелерін, оның ішінде республикада сот билігін ұйымдастыруға қатысты ережелерді бекіткен жаңа Конституцияның қабылдануы болды.

1995 жылғы Конституция сот билігін мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде жүзеге асырудың негіздерін регламенттеді; азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Конституция мен заңдардың орындалуын қамтамасыз етуді; судьялардың құқықтық мәртебесін; сот органдарының жүйесін; сот төрелігі қағидаттарын; соттарды қаржылық қамтамасыз етуді және басқа да маңызды ережелерді тағайындаумен тағы да растады. Сот билігін ұйымдастыру мәселелерін айқындайтын тағы бір маңызды құжат Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлығы болды. Ол сот билігі және оны жүзеге асырудың кепілдіктері туралы конституциялық ережелерді бекітті.

Сот төрелігін демократияландыруды кеңейту талаптары сот жүйесін реформалаудың алғышарттары болды. Алқабилерді қылмыстық процеске енгізген «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 1998 жылғы 7 қазандағы Конституциялық заң осы бағыттағы маңызды қадам болды. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы 21 мамырдағы заң да тағдырлы болды, онда тек соттың тұтқындауға және қамауда ұстауға санкция беруі енгізілді. Басқа да түзетулер енгізілді.

Соңғы он жылда материалдық және іс жүргізу заңдары жаңартылды, оның ішінде 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап жаңа Қылмыстық, Қылмыстық процестік кодекстері және әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс, 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап жаңа редакциядағы Азаматтық процестік кодексі күшіне енді. Осы уақыт ішінде мамандандырылған экономикалық және әкімшілік соттар (2002 ж.), кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар (2007 ж. бастап), аса ауыр қылмыстар туралы істер сотталатын әскери және қылмыстық соттар (2010 ж.) құрылды.

Ұлт жоспарын іске асыру үшін азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету үшін үш деңгейлі сот инстанцияларының саны оңтайландырылды, елордада және Жоғарғы Сотта инвестициялық дауларды қарау бойынша мамандандырылған құрам құрылды. Жоғарғы Сот жанынан Сот төрелігі Академиясы өз қызметін бастады, ол жұмыс істеп жүрген судьялардың біліктілігін тұрақты негізде арттыруды қамтамасыз етеді, барлық сот процестерін міндетті түрде аудио-бейне-тіркеу енгізілді.

Судья кадрларын жақсарту, судьялардың тәуелсіздігін күшейту, сот қызметінің сапасын арттыру бойынша қойылған міндеттерге сүйене отырып, екі жарым жыл бұрын «Сот төрелігінің 7 тастары» атты ірі пилоттық жобаларды іске асыру басталды. Оған «Мінсіз судья», «Үлгілі сот», «Әділ процесс», «Сапалы нәтиже», «Smart-сот», «Коммуникациялық стратегия» және «сотқа дейін, сотта татуласу» кіреді.

Азаматтық процесте тараптардың татуласуы үшін қосымша жағдайлар жасалады. Соттар сондай-ақ бірқатар артық сот рәсімдерінен арылады, бұл істерді неғұрлым жедел және тиімді шешуге мүмкіндік береді. Электрондық сот төрелігі бөлігінде, сот ісін жүргізуді оңайлатуға және процеске тартылған барлық адамдардың мүдделеріне бағытталған басқа да жаңалықтар енгізілуде.

Әкімшілік Әділет «мемлекеттік органның кінәлілік презумпциясы» қағидаты бойынша азаматтардың мемлекеттік органдармен дауларын қараудың жаңа ережелерін белгілейді. Жауапкер жаңа ережелер бойынша өз шешімінің заңдылығы мен негізділігін дәлелдейді. Адамдарға немесе ұйымдарға оның шешімімен келіспеу туралы өтініш беру жеткілікті болады. Бұл олардың құқықтарын қорғауды жеңілдетеді. Сонымен қатар, сот талап қою талаптарын тұжырымдаумен байланысты болмайды. Талап қоюшы талап қою талаптарын тұжырымдауда және өзгертуде, формальды қателерді жоюда және т.б. соттың жәрдеміне сенім артуға құқылы, сондай-ақ судья өз шешімінің орындалуын бақылайтын болады. Сот шешімін орындауға мәжбүрлеу шарасы ретінде ақшалай өндіріп алу көзделеді.

Алдағы кезеңде «Қазақстан – 2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» бағдарламасын іске асыру мақсатында Жоғарғы Сот соттар жұмысының бес негізгі басымдықтарын айқындады:

1) сот төрелігін сапалы жүзеге асыруды қамтамасыз ету;

2) қызыл таспа мен бюрократизмді жою;

3) халыққа және мемлекетке қызмет ету;

4) сот төрелігінің ашықтығы мен қолжетімділігі;

5) сот жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық пен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес.

Белгіленген міндеттерді іске асыру сот жүйесінің сот төрелігін іске асырудың тиімділігін арттыру және азаматтардың соттарға деген сенімін нығайту жөніндегі қызметін одан әрі жетілдіруге бағытталған.

Жанар БАҚЫТЖАНҚЫЗЫ,

Жезқазған қалалық сотының судьясы