​СҮЙЕК КІМДІКІ, БИЛІК – СОНЫКІ

Кейінгі бірер жылдың мұғдарында жаназа, өлік жөнелту жөнінде әртүрлі әңгімелер айтылып жүр. Соңғы айларда бұл сөз қайтадан өршіді. Аймақтық басылымдарда бірнеше мақалалар жарияланды. Осы тақырыпқа арналған әртүрлі басқосулар да болып жатыр. Сәтбаев қалалық Ақсақалдар алқасының жақында өткен отырысы да осы тақырыпқа арналды. Мұнда да әркім өз ойын айтты. Өз басым «Кейінгі болып жатқан өзгерістерге әзірге миымның жете қоймағанын» айта келіп, «Жаназаға байланысты әрбір ру өздері қалай шешеді, солай болсын» деген ұсынысқа қосылдым. Негізі бұл әңгіме қайдан шығып жатыр? Сүйенетін негізіміз не? Басты мақсат қандай? Сұрақ көп, жауап та әрқилы. Біз де білген-түйгеніміздің көптің талқысына ұсынуды жөн көрдік.

Сонымен, көпшілік «Жаназадан кейін дәм берілмесін, тек қабіршілерге мешіт асханасынан, не қайтқан кісінің көрші-көлемдерінің бірінен беруге болады» дегенге пәтуаласып жатқан сыңайлы. Ал, «Бұл қайдан шықты?» дегенге келсек, «Муфтияттың 2017 жылы шығарған пәтуасы бар, сол пәтуда ысырапшылықдыққа жол бермеу керектігі көрсетілгені» айтылады. Яғни, басты мақсат — ысырапшылдыққа жол бермеу. Хош делік. Ал, «жаназаға әйел адамдар бармасын» деген де сол аталған пәтуада жазылған ба екен?" деген сұрақ қойсаңыз, алатын жауабыңыз «ия, жазылған» дегенге саяды.

Ең алдымен, ысырап деген не? Соны біліп алғанымыз дұрыс -ау. Өйткені, жаназаға ірі мал сою қазір ысырапқа жол беру ретінде түсіндіріліп жатыр. Мәселе, меніңше, ысырап қандай мал сойғанға байланысты емес, малдың кімге арнап сойылғандығында. Келетін кісі қарасын шамамен мөлшерлеп білуге болады ғой. Мысалы, қайтқан адам елге белгілі тұлға болса немесе өсіп-өнген шаңырақ иесі болса, оның қазасына ел алыс-жақыннан жиналмай ма? Жиналады, әрине. Мұндайда, бес жылқы сойсаң да жетпей қалуы мүмкін. Керісінше, бір қойдың өзі де асып-төгіліп, артылып қалар болса, ысырап деген сол емес пе? Сондықтан, ысырапқа жол беру дегенді байқап-байқап айту ләзім.

Енді-енді дінге рұқсат беріліп жатқан тұста имамдардың бірінен «Мынау арабтарда өлген адамның жетісін, қырқын, жылын беру деген жоқ екен ғой. Бұл қалай сонда?» деп сұрағанымызда, «Арабтарда өлікке құрмет деген жоқ. Өлдің бе, біз секілді, екі-үш күн арулап күтпейді, дереу жаназасын шығарады да жер қойнына береді. Содан кейін бейсенбілік шай, жетісі, қырқы және т.т. бермейді. Біз секілді төртқұлақ тұрғызып та жатпайды. Басқаша айтқанда, адам өле ме, көп ұзамай ұмыт болады. Мұны олар „енді ол Құдайдың құзырында “ деп түсіндіреді. Біздің олардан айырмашылығымыз бізде өлікті құрметтеу бар» деген еді. Кейін біздің арамызда да „таза дін жолымен жүру“ керектігін айтып, „жетілігі“, „қырқы“, „жылы“ дегендерге тыйым салғандар аз емес. Өткен жылы Сәтбаев қаласындағы бір кісінің кемпірі қайтып, алғаш рет жаназадан кейін дәм берілмегенде, „оның балалары салафиттік жолға түсіп кеткен, сондықтан дәм бермеді. Анау шал байғұс балаларынан асып кете алмады“ деген әңгіме айтылғанын құлағымыз естіген еді. Жаназадан кейін дәм бермеу соңғы кездері жаппай үрдіске айнала бастағанын көзіміз көре бастады. Сонда енді бәріміз де шетімізден салафиттік жолға түсе бастадық па, әлде бұрын „теріс ағым“ деп саналатын олардың айтып жүргендерінің дұрыс болып шыққаны ма? Кейінгі болып жатқан өзгерістерге әзірге миымыздың жетпей жатқанының бір тұсы — осы. Егер осылайша жылжи берсек, ертең жетісін, қырқын, жылын беруді де доғаруымыз мүмкін ғой. Тіпті, көпке ұзамай „төртқұлақ, күмбез салып керегі не?“ дейтін әңгімені де естіп қалуымыз әбден мүмкін. Мұның бәрі айналып келгенде өлікке деген құрметті жоққа шығаруға апармай ма?

Муфтияттың 2017 жылы шығарған „Жаназа және жерлеу рәсімдері“ атты кітапта өлік жөнелтуді жүйелеу көзделген. Бірақ, осындағы белгіленген тәртіптерді біздің түсінуіміз қалай? Рас, мұнда ысырапқа жол беруге болмайтындығы айтылған. Бірақ, бір қой сойсаң — ысырап болмайды, бір түйе сойсаң — ысырапқа жатады» деген нақтылық көрсетілмеген. Ең бастысы, мұнда «жаназадан соң дәм берілмесін» деген тыйым жоқ. Керісінше, сол кітаптың 48-49 -беттерінде «Кісі қайтыс болған үйде немесе мейрамханаларда ас беруге шариғат қалай қарайды? » деген нақты сұрақ бар. Сол сұраққа берілген "Қаза болған үй иесінің мәйіт жерленгеннен кейін қоғамдық дәмханаларда ас беруіне болады. Бірақ, ас беру мұсылманға шариғат бекіткен міндет болмағандықтан, ас беруім керек екен деп қолындағы бар дүниесін шашуға немесе шаш етектен қарыздануға болмайды. Әркім ол істі шама -шарқына қарап атқаруға тиіс " деген жауап бар. Осы жауапта жаназадан кейін ас берілмесін деп тікелей бұйрық беріліп тұр ма? Жоқ. Рас, ас бермесең де болатыны айтылған. Бұл жерде мүфтият ас беру, бермеу мәселесін халықтың өз ықтияратына қалдырған және мұнысы өте дұрыс. Жалпы мүфтияттың Жаназа және жерлеу рәсімдерін жүйелегенде дін жолын да, ата-бабаның қалыптасқан дәстүрлі ғұрыптарын да қатаң ескергендігін ұмытпауымыз керек. Сондықтан да, бұл пәтуада «жетісі», "қырқы", жылы" дегендердің шариғатта көзделмегені, бірақ, берілсе де дінге қайшылығы жоқтығы да айтылған. " Жаназадан соң неліктен дәм берілмеу керек?" дейтін сұраққа «Мәйіт жерленбей, жамбасы жерге тимей дәм беруге болмайды» деген уәж айтылуда. Жезқазғанда қайтқан кісіні, намазын осында шығарғанмен кейде «туған жеріне апарып қоямыз» деп, басқа өңірлерге алып кетіп жатады. Олар мәйітті жерлемек түгілі, бір-екі күнде баратын жеріне жете қоймауы да ықтимал. Мұндай жағдайда не істеу керек? Алыс -жақыннан келген туған — туыс, құда — жекжатты дәмсіз қайтару қазақы дәстүр-ғұрыпқа келе ме, жоқ па? Жалпы «жерленгеннен кейін,» «жамбасы жерге тиген» дегенді қазіргі заманға қабыса қоймайтын, ескірген ұғымдар деп ойлауға болмай ма? Өйткені, бұрындары әр ауыл бір — бір төбені қоныс ететін. Қорым да іргелерінде. Сондықтан, бәлкім мүфтият алдағы уақытта пәтуның осындай тұстарын қайта қарап, түзететін де болар. Қайтқан кісінің жаназасы шықпай, оның аруағына Құран оқылмайды, дұға бағышталмайды ғой. Дұрыс па? Дұрыс. Ал, жаназасы шығарылған соң дұға бағыштауға рұқсат. Ендеше, неге дәм беруге болмайды? Қайтқан кісінің жаназасы шығарылды емес пе? Жаназасы шығарылған кісінің жерленетіні хақ.

Қазақ дәстүрінде мәйіт шығарылған сәтте әйелдердің дауыс шығаратыны болушы еді. Қазір де солай ғой. Кейінгі өзгерістер мұны да жоққа шығаруға негіз қалап жатыр. Жезқазған, Сәтбаев қалаларындағы өліктің бәрі дерлік қала мешіттерінен шығарылады. Бұрын марқұмға жақын -жуық әйелдер, қыздары мешіт асханансының ішінде отырып сүйекті жаназа алып шыққанда дауыс шығаратын. Қазір олар мешітке бармайды, үйлерінде қалады. Өлік бір жақта, олар бір жақта. Осы дұрыс па? Егер сүйек әркімнің өз үйінен шығарылса сөз басқа.

Сосын әйел адам жаназаға қатыспайды дегенді қалай түсінген жөн? Айталық, біреудің жаназасы мешіттен емес, оның үйінен шығарылып жатыр дейік. Сонда әлгі үйге әйелдер көңіл айту үшін бармау керек пе? "Әйелдер жаназаға қатыспайды" дегенді олар сапқа тұрмайды, қорымға ере бармайды" деп түсінуіміз керек секілді. Жаназа бару — кісісі қайтқан кісіге көңіл айту, оның қайғысын бөлісу емес пе? Ендеше, неге әйелдерге бұған тыйым салынуы керек? Түсініксіз.

Біреулер тыйым салғанның жөні осы екен деп жергілікті телеарна «Дидардан» хабар берілмесін" дегенге шейін барып жатыр. Мұны естігенде «Дидарға» берілмесе «Ақшамға» берілсін" деп күлгенім бар. Қайбір жетіскен күлкі дейсіз? Хабарлама беру үшін осы заманғы мүмкіндікті пайдалану қандай ысырапқа жатады? Бұған қарсы "қазақта естірту әдебі деген бар» дейтін уәж айтылуы мүмкін. Дұрыс. Бірақ, тек өте жақын -жуыққа ғана естіртпей ме? Телеарнадан хабарлама берілгенше жақын-жуықтары түгел дерлік естіп болады. Сондықтан, бұл тыйым — ең бір түсініксіз тыйым.

Жалпы әрбір өліктің өз иесі болады. Сол қалай аттандырғысы келеді мұны соның өзі шешуі тиіс. " У ішсең руыңмен" деген дұрыс, бірақ, әркімнің өз ұстанымы болатынын да ұмытпау керек. «Сен неге дәм бересің, біз осылай шештік, неге елден бөлектенесің» деген әңгіме айтуға ешкімнің де қақысы жоқ.

«Кешегі соғыс уақытында ешкім түйе, бие сойған жоқ» деген сөз де дәлел емес. Одан бұрынғы замандарды неге айтпаймыз? Халықтың жадында, тарихында қалған Сағынайдың асы, Ерденнің асы, Шегірдің асы, Мұхтар Әуезов суреттейтіән Бөжейдің астарын ысырапшылдыққа жатқызамыз ба? Ол заманда діни қайраткерлеріміз болмады ма? Олар бұған неге «ысырапшылық» деп тыйым салмады? Өйткені, олар ысырапшылдық дегеннің астың молдығымен емес, оның ішілмей, желінбей қалатын рәсуашылдығы екендігін білді. Қазіргі кезде қай жерде ас ішілмей қалып, далаға лақтырылып жатыр? Демек, әр заманның өзіне тән дастарханы болады. «Ойбай, қымбатшылық, ойбай жоқшылық» деп пейілді тарылту -жақсылық емес. Соғысты айтпай -ақ, 90-жылдардың бас кезін есіңізге түсіріңіз. Сол кезде қандай едік?

Сондай -ақ, «жұрттан қалмаймын» деп, шамасы келсін-келмесін қымбат жылқы соятындар көбейді" дейді. Міне, әңгіме солармен болуға тиіс. Оларға шамасына қарау керектігін ұғындыру абзал. Ал, түсінгісі келмей, тыраштанды ма, өз обалы өзіне. Жүрсін қарызданып, қауғаланып. Негізі мұндалар жотың қасы. Ғайыптан ғайып бірлі -жарым сондай біреулер болып жатса, солар үшін жалпы жұртшылықты ыңғайсыздық тудыратын жағдайларға қарай неге итермелеуіміз керек?

"Іште пікір өлгенше" демекші, ойымызды ортаға салдық. "Әрбір ру өз шешімдерін жасап, бекітіп қойды, енді мұндай сөздің керегі не?" дейтін де сөз естіп қалуымыз мүмкін. Тіпті, «елдің арасына іріткі салып отырсың» дейтін күстаналау да болмай қалмас. Бірақ, өзгермейтін, қайта қарауға жатпайтын Құраннан басқа ештеңе де жоқ екенін де ұмытпайық. Жаназадан соң міндетті түрде дәм беру керек деп оқымағанымызды да айтқым келеді. Бірақ, неге беруге болмайтыны да нақтылап түсіндіріліп жатқан жоқ. «Ысырап» дегеннен басқа.

Сайып келгенде, сүйек – кімдікі, билік те – соныкі болуға тиіс. Біз айтсақ, толықтай тыйым салуды емес, халық арасында тойда да, қазада да шектен шығып кетпеу жағы туралы көбірек әңгіме, сөз қозғауымыз керек. Әзірге түсінгенім осы ғана. Басқа ұйыта алатын пікірлеріңіз болса, мархабат.

Абдолла ДАСТАНОВ

Сәтбаев қаласы