​ҰЛЫТАУ–ЖЕЗҚАЗҒАН ӨҢІРІНІҢ ПАЛЕОМЕТРИЯ ДӘУІРІНДЕГІ ТАУ-КЕН МЕТАЛЛУРГИЯСЫ

2020 жылы тамыз айында Ұлытау тау массивтерінен бастап оңтүстік, оңтүстік-батыс және батыс бағытта, сонымен қатар Үлкен Жезқазған өңірінде археологиялық зерттеулер жүргізілді.Сәтбаев қаласы, Кішітау таулары, Қарсақпай өңіріндегі Ұлытау өңірінде, Жезді өзенінің орта ағысы мен Кеңгір өзені алабының маңы, Қара Кеңгір өзенінің төменгі ағысы мен орта ағысы, сондай-ақ өңірдің негізгі су бассейндеріне барлау жұмыстары жүргізілді.Археологиялық барлау жұмыстарына А.Х. Марғұлан атындағы археология институтының ғылыми қызметкері Д.Байтілеу, Қ.И. Сәтпаев атындағы тарихи-өндірістік музейінің жетекші ғылыми қызметкері А.Бермағанбетов, «Ұлытау» тарихи-мәдени қорық-музейі және «Мәкен Төрегелдин атындағы Жезді кентіндегі тау-кен балқыту ісі тарихы» музейі ғылыми қызметкері А. Искаков қатысты.

Ғылыми ізденістің негізгі мақсаты, әр түрлі типтегі мыс кен орындарын оқшаулау заңдылықтарын белгілеу және палеометалл дәуірінде Жезқазған-Ұлытау өңірінде тау-кен металлургия өндірісі үшін мыс кенді ресурстарды игеру мәселелерін шешу, бір-бірімен тығыз байланысты екі негізгі бағытта зерттеулер жүргізуді жөн көрді.Бірінші бағыт палеометалл дәуірінің геоархеологиялық өндірістік объектілерін Жезқазған-Ұлытау тау-кен металлургия орталығының (ГМО) шегіндегі мыс кен орындары алаңында кешенді зерттеуге бағытталған, бұл одан әрі мыс металлургиясының қалыптасуы кезеңінде мыс кені қорларын игерудің ықтимал объектілері болып табылатын металлогендік кешендердің ерекшеліктерін анықтауға, сондай-ақ өңірдің минералдық шикізат әлеуетіне болжамдық баға беруге мүмкіндік береді. Екінші бағыт кенді металлургиялық өңдеу технологиясының ерекшеліктерін анықтауға және зерттеуге, сонымен қатар, қола дәуірінде аймақтың тау-кен металлургия орталықтарының жұмыс механизмдерін кейіннен реконструкциялау үшін металлургиялық өндіріспен байланысты Жезқазған-Ұлытау өңірінде жаңа археологиялық ескерткіштерді анықтауға бағытталған.

Барлау зерттеулерінің нақты орындарын таңдау ХХ ғасырда ғалымдар жүргізген ерте зерттеулермен алдын-ала анықталған.[Валукинский, 1949 а, б, в; Марғұлан, 1948, 1960; Марғұлан, Агеева, 1948; Марғұлан және басқалар, 1966; Сәтпаев, 1941, 1956).Жезқазған және Сәтбаев қалаларының маңайындағы археологиялық нысандарды іздеу барысында, олардың басым бөлігін Н.В.Валукинский [1949а, б] анықтаған, сондай-ақ, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының (Марғұлан, Агеев, 1948; Марғұлан, 2001] жұмыстары барысында зерттеліп, қола дәуірінің әртүрлі санаттарындағы геоархеологиялық өндірістік объектілер мен археологиялық ескерткіштердің басым бөлігі, өкінішке орай, қазіргі кезде қираған, немесе заманауи құрылыстар мен карьерлердің салынғаны анықталды.Тау-кен ісінің тас құралдарының бірлі-жарым сынықтары Сәтбаев қаласының маңайындағы Весовая кентінің оңтүстік шетінде ғана табылды. Весовая кентінде локализацияланған геоархеологиялық өндірістік объект болмаса қола дәуірінің археологиялық ескерткіші, өкінішке орай, апатты жағдайда және заманауи өндірістік қызметтің қалдықтарымен жабылған және қазіргі таңда археология ескерткіші ретінде сәйкестендіруге жатпайды.Өкінішке орай, ескерткіштердің осындай апаттық жағдайы Милықұдық, Сорқұдық, Покровский, Крестовский, Никольский және т. б. жерлерде тіркелген. Қ.И. Сатпаев [1956] белгілеген ежелгі қазбаларды зерттеу мақсатында Жезқазған-Ұлытау аймағының батыс жартысының бірқатар орындары зерттелді. Одан әрі зерттеу перспективалары арасында Кішітау шатқалының шектерін, атап айтқанда Қарсақпай ауылынан солтүстік-батысқа қарай 50 км жерде орналасқан Алтын-қазған II (Қарашоқы),(Екіаша) кен орнын атауға болады. Қ.И. Сатпаев Алтын-қазған II кен орнынан ауданы 8×10 м ² , тереңдігі 2 м ежелгі карьерді тапты [1956, 43 бет].Кішітау шатқалы аймағында пайдалы қазбалардың қазіргі кезеңде белсенді игерілуіне қарамастан, бұл аудан қола дәуірінің геоархеологиялық өндірістік объектілері мен археологиялық ескерткіштерін одан әрі зерттеу үшін маңызы зор болып табылады.

Барлау жұмыстары барысында үлкен Жезді өзенінің орта ағысы бойында, Балқан шатқалында, Талдысай қола дәуіріндегі ежелгі металлургия қонысының танымал ескерткішінен солтүстік-батысқа қарай 10 шақырым жерде әр түрлі қоныс табылды. Көлемі 200×50 м құрайтын екінші жайылма үстіндегі террасаның шығыс бөлігінде кейінгі қола дәуіріндегі әшекейленбеген керамиканың айтарлықтай ұсақ фрагменттері табылды.Террасаның ортаңғы бөлігінде шартты түрде террасаны табылған заттар локализациясын екі участокке бөлетін тотыққан кеннің едәуір жинақталуы байқалады.Террасаның төбемен шектесетін Батыс бөлігінде, сондай-ақ өзеннің алқабында көптеген жануарлардың сүйектері, керамика фрагменттері, күл, тотыққан кен табылды.Бұл жерде ескерткіштің мәдени және хронологиялық сәйкестендірілуі үшін археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Балқан қонысындағы қазба стратиграфиясы ерте (қола дәуірі) және кейінгі (ерте темір ғасыры) екі мәдени горизонт бар екендігін көрсетті.Қола дәуірінің мәдени қабаты күлдің жекелеген қосындылары бар сұр саздақтан тұрады. Осы горизонттан тотыққан кеннің қалдықтары, керамиканың көптеген фрагменттері, күл және басқа да заттар табылды. Террасаның шетіне салынған қазба жұмыстарының сыртында, металл құймасы (қола?), сонымен қатар жерленген бала сүйектері (баланың сол жақ жақпен бүрісіп жатқан қаңқасы) табылған.

Табылған остеологиялық материал өте алуан түрлі және одан әрі арнайы зерттеуді қажет етеді. Бір қызығы, жануарлар сүйектерінің белгілі бір бөлігі тотығуға ұшыраған.Ертедегі көшпенділер кезеңінің мәдени горизонты аса қарқынды емес, және керамика фрагменттері, үш жүзді жебе ұшы, остеологиялық материал сияқты сирек кездесетін мәдени қалдықтармен толтырылған. Террасаның батыс бөлігіндегі Балқан елді мекенінен басқа, жазықтың шағын төбеден өту орнында тас құрылымдар табылған, этнографиялық уақытта жерленген болуы ықтимал.Ұқсас құрылымдар өзеннің қарама-қарсы жағында да кездеседі.Сонымен қатар, көтермелі материалдардың ішінде Орта ғасырлардағы станоктық керамиканың сирек кездесетін заттарын атауға болады. Қола дәуіріне жататын артефактілердің, ерте темір дәуірінің мәдени қалдықтарының, сондай-ақ Орта ғасыр кезеңіндегі керамика фрагменттерінің сирек кездесетін олжаларының болуыБалқан шатқалының қола дәуірінен бастап орта ғасыр мен этнографиялық уақытқа дейінгі ұзақ мерзімді қоныстануын бағалауға мүмкіндік береді

Қола дәуіріне жататын артефактілердің болуы, ерте темір дәуірінің мәдени қалдықтары, сондай-ақ Орта ғасыр кезеңіндегі керамика фрагменттерінің сирек заттары Балқан шатқалында қола дәуірінен орта ғасыр мен этнографиялық уақытқа дейін адамның ұзақ уақыт қоныстануын бағалауға мүмкіндік береді. Жалпы, Балқан шатқалының археологиялық материалы Жезқазған-Ұлытау ТМО туралы белгілі мәліметтерді зерттеу және корреляциялау тұрғысынан өте өзекті

2020 жылғы далалық зерттеулер, оның ішінде барлау жұмыстары және Жезқазған-Ұлытау өңірінің қола дәуірінің археологиялық объектілерін оқшаулаудың картасын жасау, ескерткіштердің белгілі орналасқан жерінің координаттарын көрсете отырып және алынған картографиялық материалдарды археологияның жаңа объектілері туралы ақпаратпен толықтыру өңірдегі ежелгі ескерткіштердің негізгі локализациясын анықтауға, сондай-ақ өңір бойынша әртүрлі санаттағы геоархеологиялық өндірістік объектілер мен археологиялық ескерткіштердің таралуы туралы белгілі мәліметтердің корреляциясын жүргізуге мүмкіндік берді.Жүргізілген жұмыстың алдын ала қорытындысын шығара отырып, геоархеологиялық өндірістік объектілер мен археологиялық ескерткіштерді зерттеуді жаратылыстану-ғылыми әдіснаманы қолдана отырып, кешенді ізденістер арнасында жалғастыру қажет екенін атап өткен жөн.

Айдар ИСКАКОВ