Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың конституциялық негіздері

Конституция — ел заңдарының Заңы.

Егемендігімізді, қоғам мен мемлекеттің құқықтық жүйесін құрудың негізін қабылдаған күннен бізді 28 жыл бөледі.

Осы жылдар ішінде адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын дәйекті және тұрақты қорғаудың, халықаралық қатынастарда ұлттық мемлекеттілік пен тәуелсіздікті нығайтудың жүйелі және қайтымсыз процесі жүріп жатыр.

Мұндай қызметтің негізінде Қазақстанның өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітуге бағытталған қозғалысын айқындайтын Конституцияның ішкі логикасы жатыр.

Оның нормаларын талдау ондағы барлық негізгі ережелердің сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелеріне тікелей қатысы бар екеніне сендіреді.

Конституцияны сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бағдарламасы, негізгі құқықтық тетігі, базасы ретінде қарастыру қажет.

Мысалы, Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекет деп жариялау барлық істер мен даулардыреспубликаныңқолданысындағы құқығының негізінде және қатаң сәйкестікте шешілуі тиіс дегенді білдіреді. Қазақстанда сот төрелігін тек сот жүзеге асырады. Осы конституциялық норманың сыбайлас жемқорлыққа қарсы уәжі айқын және өзін-өзі түсіндіруді қажет етпейді.

Конституция бөлімдерінің логикалық құрылысы мен реттілігі елдің мемлекеттік аппараты жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықты жеңудің негізгі әдісі ретінде тежеу мен тепе-теңдік жүйесіндегі әрбір жоғары мемлекеттік органның миссиясын көрсетеді.

ҚР қолданыстағы құқығының құрылымын және оның ішкі дәйектілігінбекіту, адам құқықтары мен бостандықтарының нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуымен органикалық байланысы, Нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау міндеттілігі – сыбайлас жемқорлықты жеңудің маңызды шарты болып табылады.

Конституцияның Президентті сайлау рәсіміне, оның осы лауазымда болу мерзімдеріне, сондай-ақ лауазымда болуына байланысты шектеулерге қатысты нормалары сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытта болады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл әдістері ретінде оның заңдарды қабылдау кезінде Парламентпен өзара қарым-қатынасын немесе Үкімет пен Премьер-Министр, облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдері актілерінің күшін жоюды не олардың толық немесе ішінара қолданылуын тоқтата тұруды қарау қажет.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы елеулі әлеует Конституцияның 45-бабы 3-тармағының ережелерінде белгіленген, онда Парламент Палаталары Төрағалары мен Премьер-Министрдің заңды жауапкершілігі бекітілген.

Заңдармен реттелетін аса маңызды қоғамдық қатынастар шеңберін айқындау, заңдарды алқалы түрде қабылдау және ел Парламенті деңгейіндегі өзге де мәселелерді шешу, Парламент пен оның Палаталары ішіндегі заң жобасының қозғалу рәсімдері, депутат мәртебесіне байланысты Парламент депутаттары үшін шектеулер, қылмыстық процестегі депутаттарға қол сұғылмаушылық, Парламенттің Үкімет есебін бекітпеу құқығы және тағы басқалар-сыбайлас жемқорлыққақарсы іс-қимылдың дербес Конституциялық факторлары.

Заңдардың дәл және сөзсіз орындалуы, министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, ҚР өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдарының актілерінің толық немесе ішінара күшін жою немесе тоқтата тұру құқығы, лауазымда болуына байланысты шектеулер – Үкіметтің Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл әдістерінің толық емес тізбесі.

Конституцияның «оққағары» мен «елдің екінші заң шығарушысы» құқықтық құралдарының сыбайлас жемқорлыққа қарсы жиынтығы Конституциялық сотқа тиесілі. Бұл Конституция нормаларын ерекше түсіндіру құқығы жүктелген жалғыз орган.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы жоғары әлеует елдегі сот төрелігінің Конституциялық негіздерінде, оның ішінде судьяларды сайлау және тағайындау тәртібінде, қылмыстық процесте судьяларға қол сұғылмаушылық тәртібінде, судья лауазымында болуына байланысты шектеулерде қаланғаны сөзсіз.

Сыбайлас жемқорлықтың көріністері әсіресе жергілікті жерлерде, өңірлерде бар. Сондықтан Конституция жергілікті мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздерін сыбайлас жемқорлықты еңсерудің өзекті факторлары ретінде дамытуға және жергілікті жерлерде мемлекеттік қызметтің имиджін нығайтуға үлкен мән береді.

2022 жылғы 5 маусымда Біз бәріміз Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатқа елеулі түзетулер енгізген Конституцияға түзетулер қабылдау жөніндегі референдумның тікелей қатысушылары болдық.

Жаңа түзетулердің негізгі бағыты сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары үшін жауапкершілікті күшейту, шартты түрде мерзімінен бұрын босату құқығынсыз жазаны өтеу мерзімдерін ұлғайту және ең аз қауіпсіздік түрімен колонияларда жазаны өтеуге тыйым салу болды.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың басым рөлі Орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен бірлесіп іске асырылатын алдын алу және превентивтік шараларына жүктелген.

Оның негізгі мақсаты мен міндеті сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау және жою болды.

Бүгінде Агенттік пен оның аумақтық бөлімшелері азаматтардың конституциялық құқықтарын, оның ішінде «Бизнеске жол» жобасын, сондай-ақ мемлекет мүдделерін іске асыру арқылы бизнесті қорғау мақсатында аталған жұмысты күшейту бойынша іс-шаралар аз жүргізілмейді.

Агенттік ағымдағы айдың басында сыбайлас жемқорлық көріністеріне төзбеушілікті қалыптастыру және барлық нысаналы топтардың азаматтарын біз жүргізіп жатқан жұмысқа тарту мақсатында халық арасында «сыбайлас жемқорлыққа қарсы волонтерлік» жобасын іске қосты.

Осыған байланысты, бүгін біз қоғамдық бірлестіктермен, азаматтармен жұмыс істеуге және басқа да мемлекеттік органдармен тығыз ынтымақтастыққа барлық деңгейде ашықпыз.

Ұлытау облыстық сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл департаменті басшысының бірінші орынбасары Төлеген ҚАРЖАСОВ